Το να είσαι ψυχολόγος σήμερα, φέρνει στους γύρω σου μια ίντριγκα με την οποία οι περισσότεροι θέλουν να συνδεθούν. Επιθυμούν να τη γνωρίσουν. Θέλουν να τους «ψυχολογήσεις». Θέλουν να μάθουν για το πιο δύσκολο περιστατικό σου. Θέλουν να μάθουν τι είναι η κρίση πανικού, που τάχα πέρασε κάποιος φίλος. Θέλουν να μάθουν πώς περνάει η κατάθλιψη. Θέλουν να μάθουν τι είναι φυσιολογικό και τι όχι.
Πώς να τους απαντήσεις; Δε μπορείς να κάνεις τίποτα άλλο από το να τους «γειώσεις», μολονότι κάποιες φορές δεν επιθυμείς καθόλου να ανοίξεις μία τέτοια κουβέντα. Φροντίζεις, πρώτα, να σπάσεις τους μύθους: «το ρήμα ψυχολογώ είναι λάθος. Δεν υπάρχει. Κανένας ψυχολόγος – μα και κανένας άνθρωπος – δεν διακρίνει πράγματα με την πρώτη ματιά. Σαν το scanner. Είναι κουτό!». Ενδόμυχα, όμως, κατανοώ αυτήν τους την επιθυμία. Ποιος δε θα ήθελε να καταλαβαίνει, να ‘ψυχανεμίζεται’ εκ των προτέρων χαρακτηριστικά του άλλου σε μια εποχή που οι ανθρώπινες σχέσεις έχουν γίνει τόσο δύσκολες και τόσο περίπλοκες; Και λόγω αυτού, η προσπάθειά μας να τις δημιουργήσουμε και να τις διατηρήσουμε φέρνει τόσο πολύ ψυχικό κόπο.
Όσον αφορά στις υπόλοιπες ερωτήσεις – για όποιο λόγο και να γίνονται – προσπαθώ να «περάσω» αυτό μόνο: «Όλα είναι θέμα λειτουργίας του προσωπικού τρόπου σκέψης». Κανένας δεν το καταλαβαίνει. Ή μάλλον δεν μπορεί να το καταλάβει. Ποιος μπορεί να βάλει σε πρώτη μοίρα τη σκέψη; «Μα το συναίσθημα είναι αυτό που κυβερνάει», μου αντιτείνουν. Σαστίζεις. Πώς να τα βάλεις με ένα κοινωνικό κατεστημένο και δη με ένα ελληνικό κατεστημένο. Πώς να τους εξηγήσεις πως η καθημερινή κοινωνική έκφραση στην Ελλάδα συμπορεύτηκε με τα τόσα σκαμπανεβάσματα της ιστορίας αυτής της χώρας και της κουλτούρας της; Που τις περισσότερες φορές ενοχοποιούσε συναισθήματα και τα στιγμάτιζε ως απαράδεκτα. Πας να τους φέρεις μία καινούργια γνώση. Αλλά με ποιο τρόπο; Και τότε δεν έχεις να κάνεις κάτι άλλο παρά να χρησιμοποιήσεις την παρομοίωση.
Και αρχίζεις κάπως έτσι: «Η σκέψη είναι σαν ένα μεγάλο και βαθύ πηγάδι. Αυτό που συνειδητοποιούμε και βιώνουμε εμείς σαν σκέψη, αν το συγκρίνουμε με το πηγάδι, είναι μόνο η επίγεια κατασκευή στην οποία υπάρχει η τροχαλία με τον κουβά. Όταν μας συμβαίνει ένα στρεσογόνο περιστατικό τότε μας έρχονται στο μυαλό οι λεγόμενες «αυτόματες σκέψεις». Είναι οι γρήγορες και αυτόματες σκέψεις που θεωρούμε ότι μας δημιουργούν αυτό που ονομάζουμε άγχος ή θλίψη ή οποιοδήποτε άλλο συναίσθημα. Αλλά, όπως το πηγάδι έχει και ένα υπόγειο μέρος, θα δεις ότι το άγχος έρχεται από εκεί, από τα βάθη του.
- «Σήμερα πέρασα απαίσια. Η μέρα μου άρχισε με γκαντεμιά. Έχασα για πρώτη φορά το λεωφορείο»
- «Τι σκέψεις πέρασαν εκείνη τη στιγμή από το μυαλό σου;»
- «Ότι θα αργήσω στη δουλειά»
- «Ποιο συναίσθημα ακολούθησε;»
- «Ένιωσα τρομερό άγχος»
- «Ας δούμε όμως λίγο πιο βαθειά αυτό που σκέφτηκες και από πού προήλθε το άγχος…»
Οι αυτόματες σκέψεις έχουν τις ρίζες τους στο υπόγειο μέρος του πηγαδιού, κάπου στο μέσο του βάθους του. Εκεί, στους πέτρινους τοίχους του, που η ανυπαρξία του ηλιακού φωτός και η υγρασία τούς γεμίζει μούχλα. Εκεί, λοιπόν, χωρίς να έχουμε επίγνωση της ύπαρξής τους αλλά που ταυτόχρονα μας εξουσιάζουν, βρίσκονται οι «βασικές πεποιθήσεις» (η λέξη βασικές έχει την έννοια της βάσης). Οι βασικές πεποιθήσεις μας δεν είναι τίποτα άλλο από τους «κανόνες» μας, που θεωρούμε ότι ισχύουν για τον κόσμο. Οι κανόνες αυτοί παίρνουν την μορφή «αν συμβαίνει το τάδε, τότε θα ακολουθήσει αυτό». Οι κανόνες αυτοί καθορίζουν την καθημερινότητά μας και ανάλογα του πόσο λειτουργικοί και λογικοί είναι, τη «χρωματίζουν» ανάλογα.
- «…ποια σκέψη ακολούθησε το ‘θα αργήσω στη δουλειά’;»
- «Μα, σαφώς, ότι θα με απολύσουν»
- «Καταλαβαίνω την ταραχή σου σ’ αυτή τη σκέψη. Αλλά γιατί θεώρησες ότι θα σε απολύσουν επειδή για πρώτη φορά άργησες 20 λεπτά;»
- «Είμαι εργαζόμενος. Δεν πρέπει να κάνω λάθη, γιατί θα υποστώ τις συνέπειες»
- «Άρα όποιος κάνει λάθη τι παθαίνει;»
- «Αν κάνω λάθη μου αξίζει η τιμωρία»
Κι όμως, το όποιο άγχος, η όποια θλίψη, η όποια ευχαρίστηση, η όποια ικανοποίηση, έχουν τις πραγματικές τους ‘ρίζες’ στο βάθος του πηγαδιού. Εκεί βαθειά, στα σκοτεινά νερά του. Εκεί κάτω είναι βαθειά κρυμμένα - ασυνείδητα ακόμα και στον ίδιο μας τον εαυτό - τα «γνωσιακά σχήματα». Τα γνωσιακά σχήματα είναι ο σταθερός και αμετάβλητος τρόπος που «βλέπουμε», που κατανοούμε και κατ’ επέκταση βιώνουμε τον εαυτό μας, τον κόσμο γύρω μας και το μέλλον. Είναι, με άλλα λόγια, το ‘προσωπικό φίλτρο’ του καθενός που κατανοεί και διαχειρίζεται οτιδήποτε του συμβαίνει. Η λέξη ‘σχήμα’ χρησιμοποιείται λόγω της περιπλοκότητας της μορφής τους και της λειτουργίας τους (εαυτός – κόσμος – μέλλον = τρίγωνο!) και ο προσδιορισμός ‘γνωσιακά’ τους δόθηκε επειδή είναι προϊόντα γνώσης που λαμβάνουμε από την πορεία της ιστορίας μας!
- «Πολύ σκληρή σκέψη. Αναρωτιέμαι πως θα ‘χρωματίζει’ τη ζωή σου αν ισχύει για πάντα»
- «Θα είναι για πάντα όπως είναι και τώρα, χάλια!»
- «Σου θυμίζει κάτι από την ιστορία σου;»
- «Μα πάντα τιμωρούμουν σαν παιδί. Είτε για σοβαρά πράγματα, είτε για απλά. Πάντα»
- «Αν λάβουμε υπόψη όλη αυτή τη συλλογιστική σου, ότι θα απολυθείς και άρα θα τιμωρηθείς, ότι αν κάνεις λάθη, πάντα θα τιμωρείσαι, σε τι συμπεράσματα μπορείς να καταλήξεις για τον εαυτό σου; Πώς μπορείς να χαρακτηρίσεις τον εαυτό σου με βάση αυτή τη συλλογιστική;»
- «Ελλιπή και ευάλωτο έναντι των άλλων. Επίσης, θα τον χαρακτήριζα και ανεπαρκή.
- «Μάλιστα. Καταλαβαίνω. Ας προχωρήσουμε λίγο πιο πέρα. Σύμφωνα πάλι με την ίδια συλλογιστική, αλλά και με τους χαρακτηρισμούς που ισχύουν για τον εαυτό σου, σε τι συμπεράσματα θα καταλήγαμε για τον κόσμο γύρω σου; Τι χαρακτηριστικά θα του έδινες;»
- «Σκληρός, απαιτητικός και επικριτικός»
- «Μάλιστα. Κατ’ επέκταση όλων αυτών, πώς φαντάζει το μέλλον;»
- «Αβέβαιο και ανέλπιδο»
- «Κατάλαβες τώρα από πού προέρχεται το άγχος σου; Όχι από τα γεγονότα και τις καταστάσεις καθαυτά, αλλά από τη δική σου οπτική στα πράγματα. Αλλά τι μας μένει τώρα; Να ‘χτυπήσουμε την πόρτα’ σ’ αυτά τα σχήματα και να τα ρωτήσουμε ‘είστε αλήθεια;’, ‘ισχύετε;’ ή έχω μάθει να σκέφτομαι σύμφωνα με εσάς και δεν έχω βρει κανέναν άλλο εναλλακτικό τρόπο σκέψης;»
Όποιος ακούει για το «πηγάδι της σκέψης» απελπίζεται. Υποθέτω γιατί αντιπαραβάλλει σ’ αυτό δικά του θέματα. Έτσι, όμως, προσπαθώ να του φέρω την ελπίδα: Ο τρόπος που έχουμε μάθει να σκεφτόμαστε είναι μαθημένος. Ό, τι μαθαίνουμε μπορούμε κάλλιστα και να το ξε-μάθουμε. Στον καθένα, όμως, αυτό γίνεται ευκολότερα ή δυσκολότερα, αναλόγως του πόσο παγιωμένα, άκαμπτα και ισχυρά είναι τα σχήματά του. Αν μπορέσει να πειραματιστεί μόνος του, έχει καλώς! Στην αντίθετη περίπτωση, ας μη φοβηθεί! Η βοήθεια δια της του δια του λόγου θεραπείας (ψυχοθεραπεία) είναι εκεί για την αδράξει! Αρκεί να μη φοβηθεί. Το μαθημένο, όση δυσλειτουργία κι αν μας φέρνει, όσο κι αν υποφέρουμε απ’ αυτό, είναι οικείο. Ακριβώς λόγω του ότι είναι οικείο, ίσως να προτιμούμε να μένουμε σ’ αυτό, επειδή είναι γνωστό σε μας και δεν απαιτεί κόπο. Το εναλλακτικό, μολαταύτα, απαιτεί επένδυση σε κόπο, σε χρόνο και πειραματισμό και, άρα, θα το επιλέξεις πιο δύσκολα. Αν, όμως, γνωρίζαμε τα οφέλη της επερχόμενης αλλαγής, δεν θα σκεφτόμασταν καθόλου αυτόν τον κόπο. Εμείς έχουμε το καρπούζι, εμείς και το μαχαίρι!
Γεώργιος Καζανάς
Ψυχολόγος