Άλλοι το αποκαλούν «μοίρα» και άλλοι «τύχη». Άλλοι, απλά, λένε «έτσι είμαι εγώ». Άλλοι το αποδίδουν στο «σύμπαν». Άλλοι θα πουν ότι ήταν θέμα «ενέργειας». Είναι πολλές οι προσπάθειες εξήγησης του πως κάποιες φορές αυτό που σκεφτόμαστε, απλά γίνεται. Υπάρχει, όμως, ένας κίνδυνος με όλους τους παραπάνω ορισμούς: να θεωρήσουμε ότι δεν έχουμε καμία ανάμειξη στο αποτέλεσμα - στο τί έγινε τελικά! Πιο απλά, δεν συνειδητοποιούμε ότι οι σκέψεις μας έχουν άμεση σύνδεση με το πώς τελικά συμπεριφερόμαστε! Αυτό, βέβαια, έχει μία μεγάλη πορεία και, ίσως, αυτό είναι που μας μπερδεύει. Μερικές φορές, είναι αρκετά χρήσιμο να συνειδητοποιούμε ότι ο άνθρωπος είναι μία «μηχανή». Μία μηχανή που προγραμματίζεται και αναπρογραμματίζεται.
Ας υποθέσουμε ότι κάποιος έχει να επιτελέσει μία κρίσιμη υποχρέωση στη δουλειά του. Ξυπνάει το πρωί και κάνει τις εξής σκέψεις: «η δουλειά θα πάει χάλια», «όσο και αν προετοιμάστηκα, δεν αισθάνομαι έτοιμος», «θα αποτύχω σ’ αυτό το δύσκολο έργο», «δεν έχω καμία εμπιστοσύνη στον εαυτό μου». Αυτόματα, αυτές οι αρνητικές σκέψεις θα του δημιουργήσουν και ανάλογα αρνητικά συναισθήματα: απογοήτευση, θυμό προς τον εαυτό, ταραχή και άγχος. Αναλογικά, η διάθεσή του θα μειωθεί σημαντικά. Όλη αυτή η πορεία θα έχει αντίκτυπο στη συμπεριφορά του και, όπως λογικά θα σκεφτόταν κάποιος, σαφώς αρνητική. Έχει σημασία, όμως, να κατανοήσουμε πως ακριβώς η συμπεριφορά θα επηρεαστεί αρνητικά. Το άτομο, λοιπόν, αυτό θα έχει αυξημένη μυϊκή ένταση που θα το κάνει να δυσλειτουργεί, θα έχει δυσκολία στη συγκέντρωση της προσοχής του, δε θα μπορεί εύκολα να ανακαλέσει πληροφορίες, θα κουράζεται εύκολα και, τελικά, θα τα παρατάει εύκολα με την πρώτη, ίσως, δυσκολία. Μπορεί να εξαχθεί, λοιπόν, το συμπέρασμα πως η επαγγελματική υποχρέωση έχει πολλές πιθανότητες να ναυαγήσει.
Εν συνεχεία, ας υποθέσουμε πως κάποιος άλλος έχει να επιτελέσει κι αυτός μία κρίσιμη υποχρέωση στη δουλειά του. Αυτός, όμως, κάνει σκέψεις του τύπου, «έχω προετοιμαστεί επαρκώς για τη δουλειά», «είμαι σίγουρος για τις δεξιότητές μου», «έχω όλα τα προσόντα για τη δουλειά», «όλα θα πάνε καλά», «θα βάλω τα δυνατά μου». Αυτές οι θετικές σκέψεις, λοιπόν, θα του δημιουργήσουν και αντίστοιχα ευχάριστα συναισθήματα (χωρίς να αυτό να σημαίνει ότι δεν θα αισθάνεται και άγχος) – ασφάλεια, σιγουριά, ευχαρίστηση – και ως αποτέλεσμα η διάθεσή του θα αυξηθεί. Πώς, όμως, αυτές οι σκέψεις και τα επακόλουθα συναισθήματα θα επιδράσουν στη συμπεριφορά του; Η μυϊκή του ένταση δεν θα τον εμποδίζει στην επιτέλεση των εργασιών, η συγκέντρωσή του θα είναι επαρκής και, άρα, θα είναι προσηλωμένος σ’ αυτό που κάνει, η μνήμη του θα είναι άριστη και θα τον βοηθά στην ανάκληση των πληροφοριών που χρειάζεται και, τελικά, οι δυσκολίες δεν θα τον κάνουν να απελπίζεται και να τα παρατάει εύκολα. Μπορούμε εύκολα να καταλάβουμε πως η εργασία του έχει πολλές πιθανότητες να επιτύχει – τουλάχιστον περισσότερες από το πρώτο άτομο.
Ας ελέγξουμε τώρα τί έγινε στις δύο παραπάνω περιπτώσεις: τα δύο αυτά άτομα πήγαν ολοταχώς και «επέλεξαν» τις συμπεριφορές που έβαλα μία «βούλα», επαλήθευσαν, δηλαδή, αυτά που σκεφτόντουσαν στην αρχή. Το «επέλεξαν» βρίσκεται εντός εισαγωγικών γιατί δεν πρόκειται για μία συνειδητή επιλογή αλλά για μία ασυνείδητη, η οποία προήλθε από τις πεποιθήσεις που είχαν τα άτομα για τον εαυτό τους. Ίσως είναι δύσκολο να κατανοηθεί ότι αυτό που σκεφτόμαστε, αυτό επιλέγουμε, αλλά η δύναμη που έχει ο τρόπος που σκεφτόμαστε για τον εαυτό μας, τον κόσμο και το μέλλον έχει μία ισχυρή επιρροή στον τρόπο συμπεριφοράς και δράσης μας! Με άλλα λόγια οι πεποιθήσεις που έχουμε για τον εαυτό μας και τον κόσμο γύρω μας «γεννά» και τη συμπεριφορά μας. Η παραπάνω διαδικασία σκέψης-συμπεριφοράς καλείται αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Όπως έγινε κατανοητό η διαδικασία αυτή έχει και αρνητικό και θετικό πρόσημο – δυσλειτουργικές σκέψεις, δηλαδή, οδηγούν σε δυσλειτουργική συμπεριφορά, ενώ λειτουργικές σκέψεις σε λειτουργική συμπεριφορά!
Η αυτοεκπληρούμενη προφητεία είναι ένα μοτίβο σκέψεων που οδηγεί σε συμπεριφορά, η οποία συμπεριφορά επιβεβαιώνει τις σκέψεις. Είναι μία διαδικασία που συμβαίνει σε όλους τους ανθρώπους και αυτή που συμβάλλει σε μεγάλο βαθμό στη διατήρηση των δυσλειτουργικών σκέψεων και πεποιθήσεων που έχουμε μάθει να έχουμε για τον εαυτό μας και τον κόσμο γύρω μας. Δυστυχώς, αυτή η διαδικασία μετά την εκμάθησή της στην ιστορία ζωής ενός ατόμου αυτοματοποιείται, πράγμα που έχει ως αποτέλεσμα να μην συνειδητοποιείται και να επαναλαμβάνεται εν αγνοία του ατόμου. Αν, για παράδειγμα, έχω την πεποίθηση ότι πρέπει όλα να τα κάνω τέλεια γιατί ειδάλλως θα βιώσω τον εαυτό μου ως ανεπαρκή, θα με οδηγήσει σε έναν καταναγκαστικό αγώνα τελειότητας, που, όμως, αυτός ο αγώνας θα μου επαληθεύει ότι είμαι ανεπαρκής, λόγω του ότι η ανθρώπινη φύση μου θα με οδηγήσει σίγουρα κάποια στιγμή στο να κάνω λάθος. Αν σκέφτομαι ότι κανένας δε με καταλαβαίνει, θα γεμίσω θυμό και θα κλειστώ στον εαυτό μου, πράγμα που θα με οδηγήσει, όντως κανείς να μη με καταλαβαίνει (αφού δεν γνωρίζει τι σκέφτομαι!).
Από κοινωνιολογικής απόψεως, μεγαλώνουμε σε μία κοινωνία που δίνει περισσότερη σημασία στο συναίσθημα. Κι αυτό γιατί το συναίσθημα βιώνεται: βιώνεις το θυμό, βιώνεις τη χαρά, βιώνεις το φόβο. Δυστυχώς, δεν γνωρίζουμε και, άρα, δε δίνουμε τη δέουσα σημασία στη γενεσιουργή αιτία των συναισθημάτων, ΤΗ ΣΚΕΨΗ. Δεν μπορούμε να βιώσουμε τη σκέψη, να τη νιώσουμε. Και έτσι θεωρούμε ότι δε μας επηρεάζει τόσο όσο το συναίσθημα. Ένα συναίσθημα, όμως, που στη διάρκεια της ζωής και ανάπτυξης ενός ατόμου ενοχοποιείται και στοχοποιείται («μη χαίρεσαι και τόσο γιατί θα έρθει σίγουρα το κακό», «οι άντρες δεν κλαίνε», «ο φόβος σημαίνει αδυναμία»). Το παρόν άρθρο καθόλου δεν έχει σκοπό να μειώσει τη σημασία των συναισθημάτων. Τα συναισθήματα είναι προειδοποιήσεις, είναι «καμπανάκια» που μας λένε ότι κάπου από πίσω κρύβονται σκέψεις! Σκέψεις που μας κάνουν να συν-αισθανόμαστε και, κατ’ επέκταση, να συμπεριφερόμαστε. Είτε δυσλειτουργικά, είτε λειτουργικά. Είτε λογικά, είτε παράλογα.
Εύλογα κάποιος θα ρωτήσει «πώς μπορεί κάποιος να ξεφύγει από την αυτοεκπληρούμενη προφητεία του;». Εν πρώτοις, είναι δύσκολο. Η αυτοματοποιημένη φύση της και ο κυκεώνας συναισθημάτων που επιφέρει είναι δύσκολο να σπάσουν. Μολαταύτα, η ψυχοθεραπεία είναι αυτή που μπορεί να δώσει στο άτομο τη δυνατότητα, καταρχάς, να κατανοήσει και, έπειτα να «σπάσει» το φαύλο κύκλο της αυτοεκπληρούμενης προφητείας, δίνοντας του την ευκαιρία να αποκτήσει τη λειτουργικότητα που ο δυσλειτουργικός τρόπος σκέψης του στέρησε αδίκως. Άλλωστε, όπως μας διδάσκει ο στωικός φιλόσοφος Επίκτητος «οι άνθρωποι ταράζονται όχι από αυτά που συμβαίνουν αλλά από την άποψή τους για αυτά που συμβαίνουν».
Καζανάς Γεώργιος
Ψυχολόγος
Γνωσιακή/Συμπεριφορική Ψυχοθεραπεία